Despotov kamen
U fondu Galerije fresaka Narodnog muzeja u Beogradu čuva se, jedinstvena po sadržaju i broju, kolekcija gipsanih odlivaka nadgrobnih kamenih spomenika, epitafa i ktitorskih natpisa iz perioda 13-16. veka, koji potiču iz crkava ili sa grobalja sa različitih prostora koje su naseljavali Srbi u srednjem veku. Njihova vrednost je ponekad nemerljiva jer su često jedina preostala svedočanstva danas uništenih ili nestalih spomenika, nepristupačnih ili nedostupnih, a često i zaboravljenih u vremenu i sećanju. S druge strane, sadržaji epitafa na ovim spomenicima, uz prisutnu ornamentiku naglašenog simbolizma tako svojstvenog srednjovekovnoj umetnosti, otkrivaju shvatanja i osećanja cele jedne epohe, predstavljajući nepogrešiv pokazatelj kulturne i duhovne klime, dopunjavajući ili potvrđujući podatke koje nam pisani i drugi izvori otkrivaju. Kad je reč o nadgrobnim spomenicima njihov osnovni karakter određuje i sadržaj natpisa – da sačuva uspomenu i identitet određene osobe, tako što se u njemu navodi ime pokojnika, njegova starosna dob, poreklo i status, njegove zasluge. Autor natpisa se pojavljuje u ulozi povesničara, a ta uloga je posebno istaknuta na spomenicima drugog karaktera – tzv. memorijalnim spomenicima koji su podizani sa posebnom namerom, kao što sam naziv kaže, da sačuvaju sećanje na neko mesto, ličnost ili događaj. Među pomenutim odlivcima spomenika iz Galerije fresaka nalazi i jedan takav, posve izuzetan primerak, spomenik sa natpisom koji govori o smrti srpskog despota Stefana Lazarevića (1389-1427), a koji je poznat i pod imenom „Despotov kamen“.
On je obeležavao mesto gde je prilikom jednog povratka sa ugarskog dvora srpski despot Stefan Lazarević naprasno umro, zastavši u blizini mesta Glava/Glavica kako bi sa svitom krenuo u lov. O iznenadnoj smrti ovog velikog, plemenitog i u narodu omiljenog vladara, praćenoj čudesnim događajima i znamenjima u despotovoj prestonici, Beogradu, kao i o prenosu tela i sahrani na pripremljenom mestu u crkvi manastira Resave/Manasije, despotovoj zadužbini, podrobno kazuje Konstantin Filozof u svom Žitiju despota Stefana Lazarevića. Ipak, vremenom su stvorene mnoge zabune u vezi sa njegovom smrću i mestom sahrane, no to je jedna druga i duga priča.
Originalan spomenik se danas može videti u porti Markovačke crkve, u zaseoku Crkvine (opština Mladenovac). Pripada tipu usadnika u obliku visokog pločastog stuba sa vrhom oblikovanim u vidu dvoslivnog krova, podsećajući na obelisk. Ovakav oblik spomenika nije nepoznat na srpskim prostorima. Masivniji i visoki usadnici su evidentirani na području severozapadne Srbije, a kako nisu arheološki istraživani nije poznato da li imaju funkciju nadgrobnih obeležja ili kakvu drugu. S druge strane, među srednjovekovnim nadgrobnim spomenicima sa teritorije Bosne i Hercegovine, koji se u nauci nazivaju „stećcima“, izdvojen je tipološki osnovni oblik stuba, čiju jednu vrstu čini pločast oblik sa završetkom na dve vode, sa kojima je Despotov kamen srodan ne samo oblikom, već i datovanjem; zanimljivo je da je on od istraživača stećaka svrstan u „ostale nadgrobne spomenike“ na kojima se u različitoj meri odražava umetnost „stećaka“, čime je naznačena sličnost samo u primenjenoj ornamentici.
Na spomeniku ima pet natpisa, koji su upotpunjeni uklesanim motivima krsta na postolju u kombinaciji sa biljnim ornamentima (stabljikom, grančicom i cvetovima), zatim rozetom i predstavom jelena, motivima vrlo čestim na istodobnim nadgrobnim spomenicima, koji imaju višeznačnu simboliku.
Površinu spomenika okrenutu prema zapadu pokriva natpis u 18 redova ispod krsta na dvostrukom postolju (krst Golgote) ukrašenog grančicama, oko koga takođe ide natpis. On predstavlja pravi izvor podataka o despotovom životu i smrti, kazujući nam kojim oblastima je za života vladao, koliko godina mu je trajala vladavina, ali i tačno vreme smrti (19. jul. 1427), naglašavajući da je on sin svetoga kneza Lazara. Natpis u slobodnom prevodu glasi:
Postoji mišljenje i da autor ovih redova može biti pop Vukša, koji je potpisao na užoj bočnoj strani spomenika ispod natpisa Đurđa Zubrovića, ali se čini ispravnijim tumačenje da jezik kojim je pisan epitaf treba pripisati despotovom životopiscu Konstantinu koji se na ovaj način opraštao od svog prijatelja i gospodara. Na strani okrenutoj istoku, natpis „progovara“ jezikom njegovog klesara. Ispod dominantne predstave trokrakog krsta sa rozetom u vrhu i dvostrukim postoljem u dnu, sasvim u dnu spomenika i danas gotov nevidljiv iznad površine terena, uklesan je tekst iz koga saznajemo da je ovaj spomen-kamen postavio pomenuti Đurđe Zubrović. Njemu se pripisuju i natpisi sa severne i južne (bočne) strane, u kojima se on obraća despotu rečima Blagočastivi gospodin despot, Predobri i mili i slatki gospodin despot, sa poniznošću i poštovanjem koje jedan vladar zaslužuje, ali i sa izrazima velike ljubavi i tuge oplakujući smrt despotovu rečima „o teško tome ko ga vide na ovom mestu mrtva.“
Kao da je predosećao da smrću ovog velikog vladara nastupa najteži period u istoriji srpskog naroda u kome je on izgubio ne samo državni identitet, već se suočavao sa velikim iskušenjima kako bi osigurao puki opstanak.
dr Emina Zečević, muzejski savetnik
kustos Arheološke zbirke poznog srednjeg veka
Pročitajte više