Sveprisutni nauk – Sveti Sava blagosilja Srpčad

 

Iako prvi pisani trag o proslavi Svetog Save kao školske slave datira iz XVIII veka, tačnije 1734-1735. u Srpsko-latinskoj školi u Sremskim Karlovcima, kao zvaničan datum kada se Sveti Sava proglašava za školskog zaštitnika uzima se 1840. godina. Tada je Sovjet Kneževine Srbije odobrio svim školama da u celom „otečestvu“ kao svog patrona slave Svetog Savu.

Kako se proslava Svetog Save ubrzo proširila na sve škole u Srbiji tog vremena, to se uporedo javila potreba i za njegovim likovnim prikazom, tačnije za  ikonom  koja bi poslužila kao tipski obrazac, ili uzor za sve srpske škole bez obzira gde se nalazile. Ostalo je zabeleženo da je Ministarstvo prosvete Kneževine Srbije sklopilo ugovor sa beogradskim slikarem i živopiscem Urošem Kneževićem, da se za potrebe srpskih škola načini oko tri stotine litografisanih otisaka sa predstavom Svetog Save i da ti radovi budu „… čisto i lepo izrađeni, izmolovani (kolorirani) i prilepljeni na platno“. Danas se, nažalost, ne zna kako je izgledala Kneževićeva ikona Svetog Save koja je poslužila kao predložak za izradu litografija, ali može da se nasluti da je u pitanju bila tada česta predstava prosvetitelja koga okružuju deca, imajući u vidu da je upravo takva zamisao bila najtačnija za najvećeg srpskog duhovnog učitelja.

Nasuprot nesačuvanom likovnom prikazu Svetog Save od Uroša Kneževića, među nekoliko sačuvanih predstava Svetog Save kao srpskog prosvetitelja i arhipastira koji blagosilja Srpčad, izdvaja se litografija novosadskog slikara i grafičara Pavla Čortanovića, kao i istoimena kompozicija  koju je  1875. naslikao Steva Todorović za crkvenu opštinu u Perlezu.

Pred kraj XIX veka u Srbiji nije bilo gotovo nijedne škole koja nije imala ikonu ili neku drugu likovnu predstavu svog patrona. U tim godinama na temu Svetog Save kako blagosilja, podučava i savetuje srpsku mladež nastaje poznato delo slikara Đorđa Krstića (u Narodnom muzeju u Beogradu). Kada je ova monumentalna kompozicija bila završena i izložena u Skupštinskoj sali Velike škole 1891., dostigla je veliku popularnost, te je ubrzo bila objavljena ne samo u dnevnim listovima, časopisima i knjigama, nego je bila dostupna u svakoj školi, ustanovama, crkvenim nadleštvima, ali i svakom srpskom domu preko oleografisane reprodukcije manjeg formata. Kao naručilac ove slike, Ministarstvo prosvete Kraljevine Srbije ovim je krunisalo svoje prethodne napore da se izuzetna istorijska vrednost narodnog prosvetitelja otelotvori u jednom umetničkom delu koje će odgovarati vremenu u kome ono nastaje. Otprilike kao što je Sava Nemanjić, Sveti Sava shvatio vreme u kome živi i mudro iskoristio povoljan istorijski trenutak da postavi kamen temeljac srpskoj državnosti i vaskolikoj duhovnosti, tako je i Đorđe Krstić razumeo šta se od njega tražilo – prožeti sliku misaonošću i duhovnošću „spolja i iznutra“. Na njoj, razume se, nije dat stvaran događaj iz života Svetog Save, nego je kroz umetnikov doživljaj naročito naglašen prosvetiteljev nauk koji se čita iz opšteduhovnog raspoloženja i odanosti koje mladi Srbi imaju prema svom uzvišenom rodoljubu (tu su Šumadinac, Crnogorac, zatim majka Kosovka sa detetom u naručju, niže Bačvanin, Bosanac, Sremac i Banaćanin, dok više njih stoje Hercegovac i Dalmatinac). Pored toga, slikar je pokazao na svom delu i jedan naročiti kvalitet, a to su svetlost i boja. Oni nisu slagani po nekoj naročitoj volji ili zamisli, nego su došli do izražaja iz Krstićevog pravog slikarskog osećaja. Danas smo uskraćeni za potpun slikarski doživljaj pred ovim delom, jer su boje vremenom prilično potamnele usled korišćenja asfaltne podloge koju je Krstić često koristio u svom radu. Kako je slika trenutno u fazi zahtevnih konzervatorskih radova, sa nestrpljenjem se očekuje njeno izlaganje u okviru stalne postavke Narodnog muzeja u Beogradu.

U vremenima balkanskih ratova, Prvog svetskog rata i neposredno posle, Sveti Sava se skromno slavio. Prilikom tih proslava i obeležavanja uglavnom se koristile uobičajene ikone ili litografisane ili oleografisane predstave Svetog Save, bilo samostalno ili u sklopu scene blagosiljanja. Zanimljiv primer u tom pogledu je crtež koji je za potrebe izrade diplome Učiteljskog udruženja u Beogradu litografisao neposredno pred Prvi svetski rat Petar Marković, manje poznati umetnik i đak Umetničko-zanatske škole u Beogradu.

Nakon Prvog svetskog rata veliko slavlje bilo je održano na Beogradskom Univerzitetu 1921. godine, kada je besedu održao tadašnji rektor Univerziteta Slobodan Jovanović. Iz iste godine potiče i umetničko delo čija je popularnost iz godine u godinu neprekidno rasla, tako da je danas dostigla nivo prvorazredne, rekli bismo kultne slike. Za kompoziciju Svetog Save koji blagosilja Srpčad, bolji izbor nije mogao da bude od Uroša Predića. Kao i u Krstićevom slučaju, i kod Predića je ovo delo bilo poručeno, i to od strane Državne štamparije Kraljevine SHS u cilju umnožavanja za škole i crkvene opštine. Na besprekorno pedantan i realističan način, Sveti Sava je prikazan u arhijerejskoj odeždi na tronu kako blagosilja i poklanja deci knjige. Elementi srpske državnosti, kao i tada novonastale jugoslovenske koji se vide na tronu, zatim Hilandarska povelja, ktitorske predstave Nemanjića na freskama u pozadini, otvorena knjiga sa prosvetiteljevim porukama srpskoj deci, kao i sama slika u celini, na najjasniji i najčitljiviji mogući način govori o neprolaznoj vrednosti i značaju koji Sveti Sava ima za Srbe. Predićeva slika, danas izložena na postavci u Narodnom muzeju u Beogradu,  istovremeno daje i neizmerno važan doprinos veličanju svetosavskog kulta u srpskoj likovnoj umetnosti. Ona na simboličan način zatvara jedan krug u istorijsko-umetničkom kontinuitetu predstavljanja Svetog Save, koji je za srpsko potomstvo bio i koji će zauvek ostati narodni prosvetitelj i uzorni praroditelj.

 

Petar Petrović

 

 

Pročitajte više