Slike sa ožiljkom

Slike sa ožiljkom
(Prilog istorijatu zaštite kulturnih dobara iz Narodnog muzeja Srbije)
Piše: Petar Petrović, kustos zbirke Srpskog slikarstva 18. i 19. veka

 

U dugoj povesnici svog postojanja od punih180 godina, Narodni muzej beleži svetle trenutke koji se danas u svakoj prigodi sa ponosom ističu. Pored njih, međutim, postoje i događaji koji su svedočanstva nemirnih vremena, praćena strepnjom i neizvesnošću. Podsećanje na teška vremena našeg najstarijeg i najvažnijeg nacionalnog muzeja, gde današnji čuvari kulturnih dobara mogu da izvuku ozbiljne pouke, neophodno je kako bi se spremno prihvatili izazovi savremenog doba i održao neophodan nivo  brige o kulturnim dobrima.

Obimne i vrlo pogubne posledice po svoja kulturna dobra Narodni muzej je imao naročito u prošlom veku, tačnije tokom Prvog svetskog rata.  O tome najbolje svedoče reči ondašnjeg upravnika muzeja, Vladimira R. Petkovića (1874-1956), koji je svoj utisak o poharanom i uništenom muzeju sažeo u nekoliko reči: „Narodni muzej predstavlja samo senku nekadašnjeg Muzeja“.  Kada se okončao rat, zgrada u kojoj se tada nalazio Narodni muzej, na mestu današnjeg Filolškog fakulteta na Studentskom trgu, bila je u pravom smislu reči ruina, te povratak  u istu nikako nije dolazio u obzir. Dok se čekao odgovarajući smeštaj za zbirke i osoblje Narodnog muzeja, usledilo je popisivanje i evidencija sačuvanih predmeta iz muzejskih zbirki. Na osnovu popisa u inventarnoj knjizi, utvrđeno je da velikog broja predmeta nema, odnosno da oni nisu zatečeni. Od tog ne tako malog broja nestalih predmeta, do današnjih dana vrlo malo je otkriveno i vraćeno muzeju. Među, pak, onim koja su preživela razorna granatiranja i neizvesne selidbe, bilo je takvih koja su zadobila ozbiljna oštećenja i zahtevala su hitan povratak u život.

U arhivskoj dokumentaciji Narodnog muzeja sačuvane su fotografije pojedinih oštećenih umetničkih dela koje datiraju iz godina posle Prvog svetskog rata. Stepen oštećenja na nekima su takva, da se prosto nameće pitanje kako su ona uopšte uspela da povrate svoj prvobitan, izvorni izgled? Treba ovde reći da Narodni muzej u to vreme (to su dvadesete godine prošlog veka) bio privremeno smešten u bivšoj kući  Raše Miloševića u ulici Kneza Miloša, danas na broju 64. Muzej nije imao razvijenu konzervatorsku službu, a još manje prostor i opremu primereni najvažnijem muzeju, te je uspeh u saniranju oštećenih dela zavisio isključivo od veštine i posvećenosti tadašnjih slikara-restauratora. Jedan od njih bio je slikar i likovni pedagog Svetislav Strala (1891 – 1957). On je obavljao konzervatorsko-restauratorske poslove na oštećenim umetničkim delima i uporedo radio kopije srednjovekovnih fresaka za današnju Galeriju fresaka pri Narodnom muzeju. Već 1924. godine nailazimo na podatak (Godišnjak SKA br. XXXII za 1923.) da je čuveni portret kraljice Natalije Obrenović u prirodnoj veličini od Vlaha Bukovca iz 1882, koji je tokom rata pretrpeo znatna oštećenja, restauriran i izložen na postavci Narodnog muzeja.

Na istom mestu se pominje i slika „Rastanak“ iz 1881. godine Đorđa Krstića koja je u postupku restauracije, jer je takođe bila u velikoj meri oštećena prilikom granatiranja zgrade muzeja. Na sačuvanoj crno-beloj fotografiji slike iz tog vremena vidi se rasečeno, iscepano, naborano i izgužvano platno, sa rupama različitih veličina.

Daleko lošiju sudbinu mogla je da  doživi slika Katarine Ivanović „Umetnica u svom ateljeu“  iz 1860-65. godine, gde je stepen oštećenja bio u toj meri zabrinjavajući, da je slika bila na samoj granici rashodovanja. Pažljivim i stručnim pristupom restauracije ovom značajnom ostvarenju prve priznate žene slikarke kod Srba, učinjen je veliki korak u unapređenju zaštite pokretnih kulturnih dobara koju sprovodi Narodni muzej, kao matična ustanova zaštite.

 

Još jedan u nizu primera velikog oštećenja uzrokovano rušenjem zgrade u kojoj je bio smešten Narodni muzej tokom Prvog svetskog rata, jeste portret Dositeja Obradovića koji je, po uzoru na izvorni Dositejev portret od Arsenija Teodorovića,  naslikao Dimitrije Tirol i to u Beogradu još 1862. godine.

Listajući nadalje muzejsku arhivsku fototeku , nailazimo i na fotografije portreta sa kraja 18. veka koje je radio poznati srpski barokni slikar Teodor Ilić Češljar. Na njima teško da bi prepoznali senatora Jovana Avakumovića, episkopa Stefana Avakumovića (danas izložen na stalnoj postavci u Narodnom muzeju), arhimadrita Hristifora (Simeona Hristijana) i suprugu Nikole Avakumovića, rođenu Feldvari. Svaki od pomenutih portreta je pretrpeo velika oštećenja, te su oni muzejskim restauratorima  predstavljali kako izazov, tako i priliku da primene i unaprede tadašnje metode zaštite, ugledajući se  na metode koje su sprovodile službe vodećih evropskih muzeja tog vremena. U odsustvu bližih podataka o postupcima i metodama koji su ondašnji konzervatori Narodnog muzeja primenjivali, jer dokumentacija o radovima nije kompletirana, može samo da se nasluti sa kakvim problemima su se susretali. Uprkos tome, uspevali da i u skromnim uslovima i skučenom prostoru povrate dobar deo izvornog stanja oštećenih dela. Zato njihov rad na revitalizaciji ratom oštećenih kulturnih dobara za ondašnje prilike predstavlja pravi podvig.

 

 

 

S druge strane, zanimljiv je oblik oštećena na nekim slikama koji upućuje na pretpostavku da su ona nastala pod uticajem ljudskog faktora. Takav je primer sa portretom znamenitog ustaničkog vođe Jakova Nenadovića iz vremena oko 1852-1855, koji je slikao Uroš Knežević. Tu su vidljive manje rupe, tragovi mogućeg uboda oštrim predmetom/sečivom ili od proboja puščanog zrna. O vremenu nastanka ovih oštećenja nema preciznih podataka.

Na ikoni Krštenja Hristovog iz 1855. godine od slikara Jovana Klajića, pak, upadljivo je na nekoliko mesta po sredini isti oblik oštećenja rupičastim ubodima, s tim da je mogući počinioc ovih oštećenja u ovom gnusnom činu otišao korak dalje, pa je ostavio svoj vandalski „potpis“ u vidu rupica i na očima Svetog Jovana i Isusa Hrista.

Međutim, najveći izazovi za konzervatore nesumnjivo predstavljaju slike velikog formata, koje su zbog svoje veličine bile najviše izložene mogućim oštećenjima.  Dve slike monumentalnih razmera koje su posle Prvog svetskog rata ušle u inventar Narodnog muzeja, „Postriženje Svetog Save“ iz 1907. od Steve Todorovića i „Dolazak cara Dušana“ iz 1900. od Marka Murata, ne samo da su tokom rata zadobile priličan broj ožiljaka, nego su imale i nemilu sudbinu da tokom okupacije Beograda budu ukradena i odneta. „Postriženje Svetog Save“ je srećom ubrzo pronađena u zgradi Vračarske štedionice, ali sa vidnim manjim i većim oštećenjima usled skidanja, umotavanja i neprimerenog čuvanja.

Sa „Dolaskom cara Dušana“ stvar je bila nešto složenija, jer je slika iz zgrade Starog dvora pred kraja rata bila odneta iz zemlje i nije se moglo ući joj u trag. Zalaganjem i intervencijom tadašnje vlade Kraljevine SHS, pronađena je u Mađarskoj i 1922. vraćena u Beograd. Sâm autor je pozvan iz Dubrovnika da izvrši nužne popravke na slici. Videvši u kakvom stanju je dopremljena, ožiljci na slici otvorili su ožiljke na umetnikovoj duši. Po završenoj restauraciji Marko Murat svesno je dopisao   u donjem desnom uglu, pored svog potpisa, sledeće reči: Post barbarum invasionem ab auctore restauratum a.s. 1922 („Posle invazije varvara restaurirano od autora 1922. godine“). Ni slutio nije da će tokom sledećeg svetskog rata, zbog ponovne okupacije i neke nove moguće odmazde nemačkih okupatora, ovo svedočanstvo biti uklonjeno i poslato zauvek u prošlost.

Osn. lit.:

Anonim, Galerija slika, Godišnjak SKA, br. XXXII, Beograd, 1923, str. 344-345.

M. Kolarić, Narodni muzej u Beogradu 1844 – 1944, kratak istorijat, Muzeološke sveske 4, Narodni muzej, Beograd 1991.

N. Kusovac, M. Vrbaški, V. Grujić, V. Kraut, Stevan Steva Todorović (1832 – 1925), Narodni muzej u Beogradu, Galerija Matice srpske, Novi Sad, 2002.

P. Petrović, Zbirka srpskog slikarsva XVIII i XIX veka Narodnog muzeja u Beogradu, Istorija umetnosti 10, Narodni muzej u Beogradu, 2020.

P. Petrović, Car Dušan na letovanju, u: Svaka slika ima priču, Iz riznice Narodnog muzeja br. 16, Narodni muzej Srbije, Beograd 2022, str. 96-101.

  

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

Fotografije:

Veljko Ilić

Vladimir Popović

Fotodokumentacija:

Arhiv NMS

Austrijska nacionalna biblioteka, Beč

Pročitajte više